1.1. Thi cử là
một khâu trọng yếu trong quá trình giáo dục, là cách thức để đánh giá sản phẩm
(hay kết quả) của một nền giáo dục và là con đường chính để tuyển lựa bậc hiền
tài ở bất kỳ thời đại nào, nhưng quan trọng hơn cả là “xem việc thi cử hay
hay dở, biết nhà nước thịnh hay suy” [5, 6].
1.2. Chọn thi
Đình làm đối tượng tìm hiểu chính, tác giả luận văn xuất phát từ những lý do
chủ yếu sau đây:
- Trước hết,
thi Đình là kì thi có số lượng người dự thi và người đỗ tương đối khúc chiết
nên tác giả có thể quan sát đối tượng nghiên cứu dễ dàng hơn các kì thi khác.
- Thứ hai, thi
Đình là kì thi cuối cùng trong khoa thi Tiến sĩ, tác động toàn bộ từ khâu đầu
đến khâu cuối cùng của qúa trình thi cử, giáo dục.
- Thứ ba, thi
Đình là mũi sinh thiết, tập trung bộ mặt thi cử của mỗi triều đại phong kiến.
Do đó, kì thi này luôn được nhà nước chú trọng, quan tâm và cũng chính vì thế
mà qua thi Đình chúng ta sẽ có cái nhìn toàn diện, sâu sắc hơn về thi cử.
1.3. Thế kỷ
XVII - XVIII ở Việt Nam tương ứng với thời gian trị vì và tan rã của tập đoàn
phong kiến Lê - Trịnh. Sự tồn tại song
song hai hệ thống chính quyền cùng điều khiển đất nước và sự lấn át quyền lực
của chúa Trịnh đối với vua Lê đã khiến không ít các nhà sử học phong kiến và cả
về sau đánh giá đây là thời kỳ “phi chính thống”, trì trệ, khủng hoảng.
Tuy nhiên, nếu xem xét kỹ càng và thấu đáo, trên một số phương diện, chẳng hạn
như trên lĩnh vực giáo dục, chúng ta sẽ nhận thấy các chúa Trịnh đã có nhiều cố
gắng đưa ra các chủ trương nhằm chấn chỉnh học phong, cứu vãn nền giáo dục, thi
cử đang dần suy đồi, xuống dốc.
1.4. Tuy được coi là “quốc sách hàng đầu” nhưng nền
giáo dục Việt Nam
đến nay vẫn còn tồn tại nhiều bất cập dù chúng ta đã không ngừng đưa ra các
giải pháp. Song rốt cục chưa đem lại kết quả hữu dụng và khả quan nào, tệ nạn
trong dạy, học và thi cử tiếp diễn ở mọi cấp, mọi nơi. Bởi thế, nghiên cứu về
thi cử là vấn đề có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.
Từ tất cả các nguyên nhân trên, tác giả đã quyết định chọn đề
tài là Về các kỳ thi Đình thế kỷ XVII - XVIII.
2.1. Đã xuất hiện nhiều tác phẩm tìm hiểu về khoa cử Việt Nam
trước năm 1945, chẳng hạn: Lược khảo về giáo dục và khoa cử Việt Nam từ khởi
thuỷ đến năm 1918 của Trần Văn Giáp, Khoa cử và giáo dục Việt Nam
của Nguyễn Q. Thắng, Tìm hiểu nền giáo dục Việt Nam trước năm 1945 của
Nguyễn Văn Khánh… Điểm chung của hầu hết các cuốn sách này là khái lược, sơ
lược lịch sử giáo dục và thi cử thời phong kiến lần lượt theo một tiến trình:
Lý - Trần - Lê sơ - Lê trung hưng - Nguyễn - Pháp thuộc. Thi Đình không được
coi trọng nghiên cứu vì hầu hết các tác giả đều quan niệm đấy là kì thi gắn
liền với kì thi Hội, là kì thi cuối cùng của thi Hội.
Trong các chuyên khảo về thi cử, đáng chú ý hơn cả là cuốn Sự
phát triển giáo dục và chế độ thi cử ở Việt Nam thời phong kiến của Nguyễn
Tiến Cường. Rõ ràng hơn và mới mẻ hơn, ông cho rằng thi Đình là một kì thi
riêng rẽ, độc lập với thi Hội. Từ đó, ông đề cập đến đối tượng dự thi, quan coi
thi, cách chấm thi, học vị tiến sĩ, ân điển. Tuy nhiên, vì thi Đình không phải
là trọng tâm của quyển sách nên Nguyễn Tiến Cường vẫn không đi sâu vào phân
tích, mở rộng chủ đề này. Mặt khác, những tìm hiểu của ông về thi Đình mang
tính chung chung cho cả thời kỳ phong kiến chứ không riêng cho một giai đoạn
nào.
Bên cạnh đó, có một số tác giả đã đi sâu khảo cứu một cách có
hệ thống và tương đối toàn diện về các nhà khoa bảng Việt Nam (tóm tắt tiểu sử,
khoa thi, sự nghiệp) như: Các nhà khoa bảng Việt Nam do Ngô Đức Thọ chủ
biên, Các vị trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa qua các triều đại phong kiến
Việt Nam của Trần Hồng Đức, Trạng nguyên, tiến sĩ, Hương cống Việt Nam
do Bùi Hạnh Cẩn, Minh Nghĩa, Việt Anh biên soạn…
2.2. Đề cập đến thi cử thời phong kiến, trong đó
có thời Lê - Trịnh, còn có một số luận án tiến sĩ và khóa luận cử nhân khoa
Lịch sử, trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội như: Tìm hiểu nền
giáo dục và khoa cử thời Hậu Lê của Đào Duy Đạt, Văn Miếu - Quốc tử giám
và chế độ học hành thi cử thời Lê (1428 - 1788) của Đinh Ngọc Triển… Giới hạn trong phạm vi
và quy mô của một bài khóa luận tốt nghiệp, các khóa luận cử nhân này chỉ đề
cập những nét chung, nổi bật của chế độ học hành khoa cử thời Hậu Lê. Bên cạnh
đó cũng có khóa luận đi vào tìm hiểu trực tiếp về thi cử thời Lê - Trịnh nhưng
mới dừng lại ở hai cấp thi Hương và thi Hội, đó là khóa luận Chính quyền Lê
- Trịnh với các kỳ thi Hương và Hội thế kỷ XVII - XVIII của Nguyễn Trang.
Thuộc về khoa học Ngữ văn, luận án tiến sĩ Bước
đầu tìm hiểu văn chương khoa cử thời Lê sơ của Nguyễn Văn Thịnh ngoài việc
đối chiếu so sánh giữa lịch sử khoa cử Việt Nam và Trung Quốc, tác giả có tiếp
cận thi Đình song dưới góc độ văn học, chẳng hạn thể loại văn sách, nội dung
văn sách đình đối, cấu trúc và nghệ thuật của văn sách đình đối, ân điển thời
Lê sơ.
Nhìn chung, ngày càng có nhiều tác phẩm viết về giáo dục và
thi cử phong kiến nhưng rất ít tác phẩm quan tâm đến thi Đình và lại càng ít
công trình nghiên cứu có đề cập đến một hoặc một vài khía cạnh của thi Đình,
đặc biệt chưa hề có một chuyên khảo riêng về kì thi này.
3.1. Cố gắng khôi phục lại toàn cảnh bức tranh thi Đình thế
kỷ XVII - XVIII nói riêng và khắc họa phần nào về kì thi Đình của cả chế độ
phong kiến nói chung. Đồng thời qua đó phản ánh nền giáo dục và thi cử đương
thời.
3.2. Đưa ra một góc tiếp cận khác về thời kỳ Lê - Trịnh - góc nhìn văn hóa, cụ thể là giáo
dục, nhằm có được sự đánh giá khách quan về giai đoạn này.
3.3. Từ việc tìm hiểu về thi cử thời phong kiến, chúng ta sẽ
rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm quý báu, đồng thời có thể vận dụng, học
tập những việc làm hợp lý của người xưa trong thi cử.
4.1. Phạm vi: Tập trung nghiên cứu thi Đình, giới
hạn trong khoảng thời gian thế kỷ XVII - XVIII, cụ thể là từ năm 1595 đến năm
1789 và không gian là phía Bắc thuộc sự cai quản của vua Lê - chúa Trịnh.
4.2. Đối tượng: Các kỳ thi Đình thế kỷ XVII - XVIII
đặt trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XVII - XVIII để bước đầu tìm hiểu ảnh hưởng
của thi Đình đối với chính trị, kinh tế - xã hội thời này.
- Các tài liệu chính sử như: Đại Việt sử ký toàn thư
và Đại Việt sử ký tục biên của Quốc sử quán triều Lê, Khâm định Việt
sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn
- Các tài liệu của các sử gia phong kiến tư nhân như: Kiến
văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, Lịch triều hiến chương loại chí của
Phan Huy Chú, Quốc triều hương khoa lục của Cao Xuân Dục, Lịch triều
tạp kỷ của Ngô Cao Lãng, Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ… So với
nguồn chính sử, các sử liệu của tư nhân cung cấp đầy đủ và chi tiết hơn về thi
Đình thế kỷ XVII - XVIII như về thời gian thi, địa điểm thi, nghi thức thi, họ
tên, quê quán và số người đỗ trong mỗi khoa thi.
- Nguồn tư liệu quan trọng khác là bi ký. Nội dung của bài ký
bia Tiến sĩ cung cấp các thông tin về tên gọi của tấm bia; ca ngợi công đức của
triều vua đã tổ chức khoa thi; tên các vị quan tham gia tổ chức khoa thi; quy
định, cách thức tổ chức khoa thi; họ tên, quê quán những người thi đỗ; tên những
người tham gia dựng bia.
- Nguồn tư liệu Hán Nôm: Để phục vụ cho luận văn,
tác giả đã dịch một số bài văn sách thi Đình thế kỷ XVII - XVIII của Nguyễn
Quán Nho, Nguyễn Huy Oánh, Lê Quý Đôn.
Phương pháp chủ yếu là phương pháp nghiên cứu lịch sử. Vì
nguồn tư liệu phục vụ cho đề tài là nguồn tư liệu chữ viết nên các bước tác giả
tiến hành trong nghiên cứu gồm: Thu thập, tập hợp tư liệu; Thống kê, phân tích,
so sánh; Tổng hợp và nhận xét.
6.1. Là tác phẩm đầu tiên chuyên sâu và khảo kỹ về thi Đình
thế kỷ XVII - XVIII.
6.2. Góp phần hoàn chỉnh bức tranh thi cử phong kiến Việt Nam vì
trước đây và ngay cả hiện nay, hầu hết các nhà nghiên cứu chỉ khảo tả thi Hương
và thi Hội mà bỏ qua thi Đình. Ngoài ra, luận văn cũng góp phần làm rõ hơn nền
giáo dục và bộ mặt thi cử thế kỷ XVII - XVIII.
Ngoài phần mở đầu, phần kết
luận, mục lục và phụ lục, khoá luận được bố cục thành ba chương:
Chương I: Thi Đình trong
bối cảnh kinh tế - xã hội thế kỷ XVII - XVIII
Chương II: Thi Đình thế kỷ
XVII - XVIII
Chương III: Thi Đình với
chính trị - kinh tế, xã hội thế kỷ XVII - XVIII
Theo lịch sử khoa cử nước ta, nhà Lý là triều đại đầu tiên tổ
chức thi cử, tổng cộng có tất cả 6 khoa. Theo đó, thi Đình đã xuất hiện dưới
thời Lý vào năm 1152. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: Năm Đại Định
thứ 13 (1152), “mùa đông, tháng 10, thi Điện”.
Song do sử cũ không ghi rõ nên về cách thức thi, phép thi
trong các khoa thi nói chung và thi Đình nói riêng chưa khảo cụ thể được. Riêng
với thi Đình, theo Phan Huy Chú: “Thỉnh thoảng có chiếu của vua cử học trò
trong nước vào thi, vua tự xem thi ở điện đình” còn nội dung thi gồm những
gì không thấy đề cập đến.
Nhà Trần, năm 1232, đặt ra tam giáp. Năm 1246, định niên hạn
thi, cứ 7 năm 1 kỳ. Năm 1247, ban danh hiệu Tam khôi. Đến năm 1304, vua Trần
Anh Tôn đặt thêm tên hoàng giáp (người đỗ đầu về đệ nhị giáp).
Về phép thi, năm 1304 mới bắt đầu thấy: Trước hết thi ám tả
cổ văn; thứ đến thi kinh nghi, kinh nghĩa, thơ, phú; kỳ thứ 3 thi chế, chiếu,
biểu; kỳ thứ 4 thi đối sách để định thứ tự đỗ cao đỗ thấp. Năm 1396, bỏ bài ám
tả cổ văn, dùng văn thể tứ trường. Dưới thời Hồ Hán Thương (năm 1404), có đặt
thêm một trường nữa thi viết và tính.
Về ân điển, mãi đến năm 1304 mới thấy ghi chép rõ: Trạng
nguyên bổ chức thái học sinh hỏa dũng thủ, sung làm nội thư gia; bảng nhãn bổ
chức Chi hậu bạ thư mạo sam, sung làm nội thư gia; thám hoa bổ chức hiệu thư
quyền miện, sung làm nhị tư. Vào kì thi thái học sinh năm 1314, người
thi đỗ ban đầu được nhận chức Bạ thư lệnh, đợi sau một thời gian rèn luyện học
tập sẽ được bổ dụng. Năm 1374, ban yến và áo xếp cho những người đỗ khoa Đại
tỷ.
Ngoài các kì thi Thái học sinh, nhà Trần còn tổ chức một kì
thi Đình riêng. Đại Việt sử ký toàn thư ghi: Năm 1374, “tổ chức thi
đình cho các tiến sĩ” [40, 157 - 158]. Sách Khâm định việt sử thông giám
cương mục chú : Thi trạng nguyên chính là thi Đình (Đình thí). Như vậy, thi
Đình ở thời Lý, Trần đã tồn tại như một khoa thi riêng, bên cạnh những khoa thi
học sinh, thái học sinh, sĩ nhân và mang tính bất thường, không định lệ. Phải
đến năm 1396, thi cử chính thức phân chia làm ba cấp: thi Hương - thi Hội - thi
Đình.
Triều Lê sơ thành lập từ năm 1428 nhưng cho đến năm 1442 đời
vua Lê Thái Tông mới tổ chức khoa thi đầu tiên, tổng cộng có 26 khoa thi tiến
sĩ, trong đó có một khoa không tổ chức kì thi Đình (khoa thi năm 1458), bổ sung
thêm 989 tiến sĩ (tính cả khoa thi không có thi Đình là 993 tiến sĩ) vào bộ máy
quan lại.
- Về thời gian thi Đình: Bảng 1.1.2.1.a cho thấy thi Đình
không có “thời gian biểu” cố định, chiếm ưu thế vẫn là các tháng 2
(28,5%), tháng 4 (38,1%). Thời gian giữa hai kì thi Hội và thi Đình cũng không
theo một nguyên tắc nhất định nào, có thể cùng trong một tháng hoặc cách nhau
một, hai tháng.
- Về địa điểm thi Đình: Qua bảng thống kê 1.1.2.1.b, chúng
ta biết rằng ở thi Đình, các sĩ tử sẽ vào trong sân (hiên) điện của nhà vua để
thi. Đa số các kì thi Đình diễn ra ở điện Kính Thiên, thỉnh thoảng có kì thi
được tổ chức tại điện Hội Anh hay điện Tập Hiền.
- Về đối tượng dự thi Đình: Những người đã đỗ kì thi Hương và
thi Hội chính là đối tượng sẽ tham dự vào thi Đình. Để được giáp mặt hoàng
thượng, tỏ rõ tài học của mình, các sĩ tử phải nỗ lực hết sức hòng vượt qua
hàng trăm, hàng ngàn thí sinh tham dự trong khoa thi tiến sĩ. Điều này thể hiện
rõ trong bảng thống kê 1.1.2.1.c
Dễ dàng nhận thấy tương ứng với sự gia tăng về số lượng người
dự thi Hội là sự gia tăng về số lượng lấy đỗ. Ban đầu số người dự thi Hội chỉ
vài trăm rồi tăng dần lên hơn một ngàn, hai ngàn, ba ngàn, có năm lên đến hơn
5000 người. Số lượng lấy đỗ cũng từ hai, ba chục tăng lên bốn, năm chục người.
Cá biệt ba khoa thi năm Hồng Đức thứ 9 (1478), Hồng Đức 18 (1487), Cảnh Thống 5
(1502) con số lấy đỗ lên tận 60 người. Về cuối thời Lê sơ, số lượng người lấy
đỗ giảm hẳn đi.
Bên cạnh việc tăng số người lấy đỗ là sự gia tăng về “tỷ
lệ chọi”. Càng ngày “tỷ lệ chọi” càng cao dù triều đình đã tăng thêm
ngạch lấy đỗ, đó là do số người dự thi quá đông.
Ở thời Lý - Trần, sử sách không nói đến các quan phụ tá nhà
vua trong kì thi Đình nhưng sang thời Lê sơ, ở khoa thi năm 1442 đời Lê Thái
Tông thi Đình đã có một bộ phận tổ chức thi, coi thi gồm đề điệu (viên quan
đứng đầu chịu trách nhiệm toàn bộ công việc của trường thi), giám thí (viên
quan đứng sau đề điệu, cũng phụ trách công việc trong trường thi), tuần xước
(tuần tra canh gác trong ngoài trường thi), thu quyển (người thu các quyển thi
của thí sinh), di phong (quan rọc phách, niêm phong các quyển thi), đằng lục
(người sao chép bài thi của thí sinh), đối độc (người đọc soát bản sao so với
bản chính) và bộ phận chấm thi gồm vua Lê, quan độc quyển (người đọc quyển thi
để vua nghe và cho điểm). Sau này đời vua Lê Tương Dực, trong khoa thi năm
1511, có thêm chức Tri cống cử đứng sau chức đề điệu và trên chức giám thí.
Bảng thống kê 1.1.2.2 cho chúng ta biết tên họ và chức vụ của những người giữ
chức đề điệu, giám thí, độ quyển trong một số kỳ thi Đình thời Lê sơ.
Thi Đình ở thời Lê sơ, về phép thi không có gì thay đổi, vẫn
chỉ thi một bài văn sách để phân hạng cao, thấp. Theo bảng 1.1.2.3, trong số 17
đề thi Đình có đến 8 đề hỏi về đạo trị nước của các bậc đế vương, còn lại đề
cập đến các vấn đề khác như lễ nhạc, chính hình, nhân tài, vương chính, đạo làm
vua, làm thầy…, đặc biệt kì thi Đình khoa thi năm Cảnh Thống 5 (1502) hỏi về
kinh Phật chứng tỏ Nho học tuy phát triển nhưng Phật học vẫn giữ vị trí quan
trọng trong đời sống tư tưởng của xã hội người Việt.
Năm 1448, vua Lê Nhân Tông thay đổi tên gọi và học vị những
người đỗ thi Đình, chia những người đỗ tiến sĩ làm Cập đệ, chánh bảng và phó
bảng. Năm 1484, vua Lê Thánh Tông đổi trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa làm
tiến sĩ cập đệ, chánh bảng làm tiến sĩ xuất thân và phụ bảng làm đồng tiến sĩ
xuất thân.
Bên cạnh đó, ân điển cho những người đỗ thi Đình thời Lê sơ
so với các triều đại Lý, Trần cũng có phần long trọng hơn: Năm 1442, chủ trương
dựng bia tiến sĩ; năm 1466, đặt lệ xướng danh; năm 1466, đặt lệ vinh quy cho
các tiến sĩ về làng; năm 1472, quy định tư cách tiến sĩ; năm 1493, định lệ ban
mũ áo, đai và cho ăn yến.
Năm 1592, cục diện Nam -
Bắc triều về cơ bản đã chấm dứt. Nước Đại Việt đã hình thành cục diện một chế
độ hai chính quyền và một giai đoạn lịch sử đặc biệt trong chế độ phong kiến
Việt Nam
với cơ chế “Vua ngồi ngai vàng, Chúa nắm thực quyền”. Lịch sử gọi là “thời
kỳ Lê - Trịnh” (1592 - 1789). Tất cả mọi quyền hành quản lý đất nước thực
về chúa Trịnh, vua Lê cùng toàn bộ triều đình chỉ có tính chất tượng trưng và
hư danh.
Chế độ một nước hai ngôi
vị đó đã tạo ra các mâu thuẫn: Mâu thuẫn giữa hệ tư tưởng Nho giáo với thể chế
chính trị, mâu thuẫn giữa danh nghĩa và thực quyền mà nổi bật là mâu thuẫn giữa
những người đứng đầu hai hệ thống chính quyền: Vua Lê và Chúa Trịnh.
Mâu thuẫn giữa Vua - Chúa
đã kéo theo toàn bộ hệ thống quan lại vào cuộc đối đầu, buộc họ phải lựa chọn
đứng về một trong hai “chiến tuyến”, hoặc phe Vua hoặc phe Chúa. Do vậy,
chính ở thời kỳ Lê - Trịnh, hệ tư tưởng Nho giáo, chủ yếu là tư tưởng tam cương
với trọng tâm là mối quan hệ quân - thần đang đứng trước thử thách nghiêm
trọng. Thời kỳ này danh phận không rõ ràng, lời chúa trọng hơn mệnh vua khiến
đạo lý cương thường đảo ngược. Văn võ bá quan phân vân đứng trước hai ngả:
trung với vua hay trung với chúa?
Trước tình hình trên, thi
Đình với tư cách là kì thi đề cao quyền lực của nhà vua, đào tạo lực lượng
trung thành với chính quyền mà người đại diện tối cao là vua Lê ở thế kỷ XVII -
XVIII đã có sự thay đổi. Từ thời Lý đến thời Lê sơ, nhiệm vụ của thi Đình chỉ
là lựa chọn các nho sĩ có tài bổ sung vào bộ máy quan lại để điều hành tư tưởng
Nho giáo làm cho xã hội ổn định và phát triển. Nhưng thời Lê - Trịnh với thể
chế “Lưỡng đầu chế” lại đặt thi Đình vào vị trí trực tiếp đối diện với
tư tưởng “trung quân” và nhiệm vụ của thi Đình là phải tuyển chọn những
người trung thành với vua, tài giỏi và có mưu lược để khôi phục lại thực quyền
cho vua Lê.
Chính quyền “lưỡng đầu chế” một bên Vua
một bên Chúa đã tạo ra một hệ thống quan lại cồng kềnh, đồ sộ, không ngừng gia
tăng về số lượng nhưng suy giảm về chất lượng và tăng cường bóc lột, vơ vét của
dân. Vấn đề đặt ra là lấy người ở đâu để bổ sung vào hệ thống cồng kềnh ấy?
Dưới thời Lê - Trịnh, thi cử vẫn được coi trọng và là nguồn cung cấp quan lại
chủ yếu, đáng tin cậy cho chính quyền.
Nhu cầu đó không phải lúc nào cũng liên tục mà có
khi bị gián đoạn bởi chiến tranh Trịnh - Nguyễn và các cuộc khởi nghĩa của nông
dân. Trong chiến tranh hay trong các cuộc nổi loạn, vai trò của quan võ luôn
được xem trọng hơn quan văn. Nhưng khi chiến tranh, loạn lạc kết thúc thì quan
võ lại không được trọng bằng quan văn. Việc phục hồi, xây dựng đất nước, quản
lý xã hội đòi hỏi vai trò của các quan lại xuất thân từ “cửa Khổng sân Trình”.
Nhu cầu về quan lại trong thời bình và sau thời
chiến là một trong những nhân tố tác động tích cực đến thi Đình, đòi hỏi thi
Đình phải được tổ chức thường xuyên để đáp ứng. Mặt khác cả hai bên Trịnh,
Nguyễn đều muốn thu hút nhân tài về phía mình vậy nên vua Lê chúa Trịnh phải
tìm cách để “nguồn chất xám” của Đàng Ngoài không chạy vào Đàng Trong
theo chính quyền chúa Nguyễn. Muốn vậy, thi Đình cần được tổ chức đều đặn, liên
tục để kẻ sĩ có cơ hội tiến thân.
Sự phát triển của kinh tế hàng hóa trong hai thế kỷ XVII,
XVIII đã gây ra nhiều biến đổi trong đời sống xã hội Việt Nam. Cả xã hội đổ xô vào buôn bán,
làm giàu. Một hiện tượng phổ biến lúc bấy giờ là người giàu thường dùng tiền để
mua chức quan, không phải mua lén lút mà do nhà nước công khai bán.
Hệ quả tất yếu của việc mua quan bán tước là chất lượng quan
lại bị giảm sút. Nó còn dẫn đến tâm lý không coi trọng sự học, thi cử bởi học
và thi vừa tốn thời gian vừa hao công tổn sức mà kết quả cũng chỉ là nhận được
một chức quan. Những người dùng tiền mua chức khi gia nhập vào chốn quan trường
sẽ tác động đến các lĩnh vực khác nhau của xã hội, trong đó có giáo dục, thi cử
(tham gia vào việc dạy dỗ, khảo hạch, coi thi, chấm thi) và gây ra những ảnh
hưởng xấu.
Người ta cũng sử dụng tiền để lũng đoạn trường thi: Làm văn
bài để bán, nhờ người làm bài thay, hối lộ quan trường, nộp tiền khỏi thi khảo
hạch làm xuất hiện hạng “sinh đồ ba quan”. Mục đích học tập của kẻ sĩ
cũng thay đổi. Học rồi thi không phải để ra làm quan đem tài học giúp dân, giúp
nước mà ra làm quan để đi buôn, kiếm tiền, làm giàu.
Nằm trong hệ thống các cấp thi của khoa tiến sĩ, mặc dù được
tổ chức trực tiếp tại sân điện, do các quan lại cao cấp phụ trách coi thi và
vua Lê đích thân chấm thi song điều đó không có nghĩa là thi Đình sẽ ở ngoài sự
chi phối của sức mạnh đồng tiền nếu không được tổ chức nghiêm minh, kiểm tra
chặt chẽ. Bên cạnh đó, phải gia thêm ân điển để chứng tỏ con đường tiến thân
bằng khoa mục luôn được nhà nước xem trọng và quan lại xuất thân từ tiến sĩ vẫn
có danh tiếng và vị trí cao hơn quan lại dùng tiền mà có chức.
Giáo dục thời Lê trung hưng tiếp tục sự nghiệp giáo dục thời
Lê sơ và cả nhà Mạc nhưng đến lúc này những hạn chế, yếu kém của nền giáo dục
Nho học truyền thống đã bộc phát ngày càng rõ rệt và vô phương cứu chữa. Trong
hai cấp thi Hương, thi Hội tiêu cực xuất hiện mỗi lúc một nhiều, có những hiện
tượng không chỉ xảy ra một lần mà lặp đi lặp lại như: Học trò mang sách vào
trường thi; quan trường nhận hối lộ; gửi gắm học trò, người quen; bí mật làm
sẵn bài gà cho sĩ tử…
Nếu không đề phòng, tăng
cường giám soát trong khi thi Đình thì những gian lận của thi Hương, Hội rất dễ
được sử dụng ở kì thi cấp cao này. Việc nhà nước cho phép nộp tiền thay khảo
hạch, quan trường nhận hối lộ, nhà giàu dùng tiền gửi gắm con em, mua bán bài
thi, nhờ người thi hộ… làm cho nhiều người không thực sự có tài cũng lọt vào
thi Hội, thi Đình dẫn đến chất lượng của đối tượng dự thi Đình và đỗ tiến sĩ
không cao.
Vì vậy, trong môi trường
thi cử đầy nhũng tệ đương thời, thi Đình cần tổ chức nghiêm túc, tuyển dụng
những người có thực học; mặt khác phải công bằng, sáng suốt, không tiêu cực để
chọn được những người giỏi, tinh anh, đạo đức phục vụ đắc lực cho dân, cho
nước.
Tiểu kết
1. Thi Đình ở Việt Nam đã có một lịch sử lâu đời. Theo
ghi chép của sử cũ, khoa thi Đình đầu tiên xuất hiện dưới thời Lý. Vào cuối
thời Trần, nó trở thành kì thi cuối cùng trong hệ thống khoa thi tiến sĩ. Đến
thời Lê sơ, thi Đình đã dần dần định hình những đặc tính của nó:
+ Là kì thi được tổ chức sau thi Hội, cùng tháng hoặc sau thi
Hội 1, 2 tháng.
+ Là kì thi ở cấp trung ương, diễn ra tại sân điện của nhà
vua trong vòng một ngày.
+ Là kì thi do Vua trực tiếp kiểm tra và ban đỗ.
+ Có một “hội đồng” tổ chức thi, coi thi (đề điệu, tri
cống cử, giám thí, tuần xước, di phong, đằng lục, thu quyển, đối độc) và chấm
thi (vua Lê, quan độc quyển) riêng.
+ Phép thi chỉ thi một bài văn sách. Nội dung thi tập trung
vào những vấn đề trị nước, an dân, minh quân, lương thần, hưng đạo, giáo hóa,
phong tục, dụng người, lý tài, binh bị…
+ Ân điển giành cho người đỗ thi Đình đầy đủ và trọng hậu.
2. Sang thế kỷ XVII - XVIII, bối cảnh kinh tế - xã hội mới
trong hai thế kỷ này đã đặt ra nhiều thử thách cho thi cử nói chung và thi Đình
nói riêng.
Dựa trên cơ cấu tổ chức chính quyền nhà nước Lê sơ, để thực
hiện sự chuyên quyền, tập trung quyền hành về phủ chúa, họ Trịnh đã xây dựng
một chính quyền với cơ cấu hết sức phức tạp, cồng kềnh, nhiều chức quan và chức
tước mới được đặt ra. Triều đình của vua Lê chỉ là những con rối mặc cho chúa
Trịnh giật dây thao túng.
Dưới sự trị vì của vua Lê - chúa Trịnh, kinh tế - xã hội của
Việt Nam không những không có bước phục hồi, chuyển biến, trái lại ngày càng
lâm vào tình trạng trì trệ dù chúa Trịnh đã đề ra một số giải pháp để cứu vãn
tình thế. Cuộc sống cùng cực không lối thoát đã xô đẩy người nông dân phải rời
bỏ quê hương làng xóm, tha phương cầu thực khắp nơi. Một cao trào khởi nghĩa
nông dân giữa thế kỷ XVIII làm quân Trịnh bao phen kinh hồn bạt vía và góp phần
lay chuyển nền tảng cơ nghiệp hơn 200 năm của nhà Trịnh.
Sự phồn vinh của nền kinh tế hàng hóa
Việt Nam
trong hai thế kỷ XVII và XVIII kéo theo sự phát triển của quan hệ tiền tệ đã
ảnh hưởng to lớn đến sinh hoạt xã hội, đặc biệt là các quan niệm đạo đức cũ. Ý
thức hệ Nho giáo ngày càng suy đồi, tôn ti trật tự, lễ giáo nho gia bị nhân dân
biến thành đối tượng đấu tranh, đả kích. Tiền tài trở thành một vị thần mới làm
mê muội và hư hỏng con người, giữa thế lực và của cải lại hình thành mối liên
minh. Có năm mất mùa, đói kém, chúa Trịnh còn ra lệnh cho cả nước quyên thóc để
được ban quan chức. Như thế, quan tước cũng trở thành một thứ hàng hóa và bộ
máy quan lại đã bị tiền làm cho thoái hóa, biến chất.
Chúa Trịnh vẫn duy trì và mở rộng
giáo dục và thi cử làm phương tiện đào tạo quan liêu. Nhưng nội dung giáo dục
và thi cử chỉ còn bề rộng, không còn chiều sâu. Việc học tập cũng trở nên sơ
sài, nông cạn, lối học từ chương sáo rỗng phát triển mạnh mẽ. Đồng tiền cũng
chui vào giáo dục, khoa cử làm nảy sinh nhiều tệ nạn gian lận, mua bán ngày
càng lũng đoạn trường thi - nhất là ở các cấp thấp thi khảo hạch, thi Hương và
cả thi Hội.
Nhà chúa biết rõ những điều này và
tìm mọi cách để ngăn chặn, sửa đổi như: thay đổi phép thi, phép khảo hạch, cách
ra đề thi, định quy chế thi, nghiêm cấm, trừng trị các hành vi vi phạm. Trong
các chính sách giáo dục, thi cử đó không phải là không có những chính sách tiến
bộ, hợp lý song thói tệ lâu ngày và sức ì của hệ thống thực thi những chính
sách đó (tức bộ máy quan lại phong kiến) quá lớn, do đó kết cục vẫn không thể
vực dậy nổi.
Thi Đình thế kỷ XVII - XVIII, vì diễn
ra trong bối cảnh rối ren, có phần hỗn loạn như thế nên hiển nhiên sẽ có nhiều
nét khác biệt so với các thế kỷ trước.
3. Trường kinh tế - xã hội thế kỷ
XVII - XVIII như đã đề cập một mặt tác động rất lớn đối với chế độ giáo dục,
thi cử nói chung và thi Đình nói riêng; mặt khác tạo ra những thách thức mới
buộc thi Đình phải giải quyết.
Thể chế chính trị “lưỡng đầu chế”,
sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa với những ảnh hưởng của nó đến xã hội,
giáo dục, thi cử, nhu cầu về quan lại và những tiêu cực trong thi cử thời Lê -
Trịnh đã đặt ra cho thi Đình nhiều vấn đề: Phải tổ chức thi đều đặn để có đủ số
lượng bổ sung cho hệ thống quan lại ngày một phình to; phải tiến hành thi
nghiêm minh, chặt chẽ để ngăn chặn các hành vi gian trá; phải chọn đúng người
thực học, thực tài, có đủ phẩm chất đạo đức và bản lĩnh thoát khỏi sự cám dỗ
của đồng tiền để trở thành vị quan thanh liêm, chính trực, có ích cho dân. Quan
trọng hơn cả là thi Đình phải đào tạo được một đội ngũ quan lại làm lực lượng
nòng cốt trong triều đình, có lòng trung thành với vua Lê, phò tá vua diệt trừ
chúa. Tư tưởng trung quân là trụ cột của thuyết tam cương - hạt nhân của Nho
giáo. Trụ cột có vững thì thuyết mới vững và hệ tư tưởng Nho giáo mới tiếp tục
giữ vai trò là hệ tư tưởng chủ đạo của xã hội.
Từ bảng thống kê 2.1.1,
chúng tôi thấy:
- Thời gian thi Đình: Thời gian thi Đình phổ biến là tháng 4,
tháng 5 và tháng 12. Nếu như thi Hội chủ yếu vào mùa xuân (tháng 1,2,3 - chiếm
52,2%) thì ngược lại các tháng mùa hè (tháng 4,5,6) chiếm phần lớn thời gian
tiến hành các kì thi Đình, sau đó là mùa đông (28,3%) rồi mới đến mùa xuân
(15,2%).
- Thời gian giữa hai kì thi Hội và Đình: Có thể một tháng,
hai tháng hoặc 3 tháng, có khi đến 5 tháng. So với thời Lê sơ, giữa thi Hội và
thi Đình thời Lê - Trịnh có sự giãn ra về mặt thời gian. Ở thời Lê sơ, khoảng
cách từ thi Hội đến thi Đình đa phần chỉ khoảng 1 tháng, thậm chí trong cùng
một tháng và cả thi Đình lẫn thi Hội đều được tổ chức trong một năm. Còn thi
Đình thời Lê - Trịnh sau thi Hội một hoặc hai tháng là thông dụng bởi yêu cầu
phân loại ngay những người đỗ thi Hội. Thời Lê - Trịnh, thi Hội và thi Đình
phần nhiều cũng được tổ chức ngay trong một năm nhưng xuất hiện vài trường hợp
không cùng năm do thi Hội đã vào cuối năm nên thi Đình phải chuyển sang năm
sau.
Các nguồn sử liệu cũ cho biết những người đỗ thi Hội sẽ được
vào trong sân điện Kính Thiên để dự kì thi Đình đối và làm bài ở lều thi. Ngoài ra, cũng có khoa, thi Đình được Chúa tổ chức ngay tại
phủ của mình, đó là hai khoa năm Vĩnh Hựu 2 (1736) và Cảnh Hưng 40 (1779).
Điều kiện tất yếu để được dự thi Đình đương nhiên
là phải đỗ kì thi Hội nhưng để đỗ được kì thi Hội không phải là một điều dễ
dàng. Bảng thống kê 2.2.a cho thấy số người vào dự thi Hội thời Lê - Trịnh rất đông, đông
hơn nhiều so với thời Lê sơ. Khoa thi năm Bảo Đại thứ 3 (1442) có số người dự
thi thấp nhất thời Lê sơ là 450 người, trong khi đó thời Lê - Trịnh, khoa thi
thấp nhất theo số liệu có được là khoa thi năm Vĩnh Tộ thứ 3 (1613) là 1000
người, còn trung bình số người dự thi của các khoa là 2000 - 3000. Khoa thi năm
Dương Hòa thứ 6 (1640) là khoa thi có số người dự thi Hội đông nhất thời Lê -
Trịnh nói riêng cũng như chế độ khoa cử phong kiến Việt Nam nói chung với số người dự thi
lên đến 6000 người.
Số người thi Hội thì đông nhưng số lấy đỗ lại không nhiều, do
đó, “tỷ lệ chọi” để được dự thi Đình là rất lớn, một người phải chọi với
mấy trăm người. Thời Lê sơ có những khoa lấy đỗ đến hơn 60 người còn ở thời Lê
- Trịnh, khoa lấy đỗ nhiều nhất cũng chỉ có 31 người. Vì vậy, tỷ lệ chọi để vào
thi Đình ở sân điện của nhà vua càng cao, cao nhất là khoa thi năm Hoằng Định
thứ 5 (1604): Tỷ lệ 1 chọi 714.
Bảng 2.2.b cho biết 19 tuổi - 29 tuổi (219 người, chiếm 30%)
và 30 tuổi - 39 tuổi (284 người, chiếm 39%) là hai lứa tuổi phổ biến nhất trong
những người dự thi Đình. Không riêng gì những người trẻ tuổi, có khá nhiều
người đã cao tuổi cũng dự thi, thậm chí có những người nếu ở làng quê đã được
xếp vào hàng “lão” vui thú điền viên, an hưởng tuổi già. Có 9 người thi
Đình khi tuổi quá 60 tuổi.
Bảng 2.2.c cho thấy Hà Nội là địa phương có số người dự thi
Đình qua các khoa dưới thời Lê - Trịnh đông nhất (144 người - chiếm 19,8%), kế
đó là các tỉnh khác thuộc đồng bằng và trung du Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ như Hải
Dương, Bắc Ninh, Hà Tây, Thanh Hóa, Hưng Yên, Hà Tĩnh, Nghệ An. Ít nhất là Thái
Nguyên và Huế, mỗi tỉnh chỉ có một người dự thi Đình. Ngoài ra, hầu hết các
tỉnh miền núi Bắc Bộ (Lạng Sơn, Cao Bằng, Tuyên Quang…) và một số tỉnh duyên
hải miền Trung (Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Nam) trong suốt 65 khoa thi dưới
thời vua Lê chúa Trịnh không hề có một người nào lọt vào kì thi Đình.
Trong các đối tượng tham gia kì thi Đình, xảy ra một “hiện
tượng” là có không ít người đã đỗ các kì thi khác do triều đình tổ chức như
Sĩ vọng, Hoành từ nhưng những người đỗ lại vẫn muốn tham gia khoa thi tiến sĩ
vì ân điển giành cho những người đỗ hai kì thi này so với ân điển trong thi
Đình thì không thể nào sánh bằng. Điều đó chứng tỏ sức hấp dẫn của thi Đình là
rất lớn.
Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú là cuốn sách duy
nhất chính thức ghi chép về thể lệ thi Đình ở thời Lê - Trịnh. Qua ghi chép của
Phan Huy Chú về nghi thức thi Đình đã thể hiện tầm quan trọng cũng như không
khí trang nghiêm của kì thi Đình với sự có mặt của cả vua Lê, chúa Trịnh cùng
đại thần các ban, các quan văn võ. Trong thể lệ thi Đình, Phan Huy Chú không để
cập gì đến quy tắc trường thi hay luật lệ làm văn bài… song chắc chắn thi Đình
phải được giám sát, kiểm soát chặt chẽ hơn thi Hương, thi Hội.
Cũng như thi Hương, thi Hội, văn bài thi Đình của sĩ tử phải
tuân theo những luật lệ nhất định như kỵ huý, khiếm tị, khiếm trang, khiếm đài,
khiếm cung, bất túc, đồ, di, câu, cải… Dù không bị đánh trượt nhưng nếu phạm
luật thì bài viết có hay đến mấy cũng bị giáng xuống hạng thấp và không bao giờ
lọt vào hàng tam khôi như trường hợp của Nguyễn Huy Cẩn và Nguyễn Tông Quai.
Đại khái có thể chia các quan chức phụ trách thi Đình ra làm
3 bộ phận và mỗi chức quan trong mỗi bộ phận giữ một nhiệm vụ riêng.
- Thứ nhất, bộ phận trông coi, tổ chức thi Đình, gồm: Quan đề
điệu, tri cống cử, giám thí.
Bộ phận trên được sự trợ giúp của các viên lại làm các công
việc thu quyển, di phong, đằng lục, đối độc.
Từ bảng thống kê 2.2.2 có thể thấy những người giữ chức đề
điệu trong thi Đình đều là đại thần ban võ với các chức thái uý, thái bảo,
thiếu bảo, thái phó, thiếu phó mang tước hàm quận công, thuộc hàng quan nhất,
nhì phẩm và đã giảm bớt một người so với thời Lê sơ. Tất cả các quan đề điệu
hoặc là anh em họ hàng chúa Trịnh (Trịnh Đỗ, Trịnh Ninh, Trịnh Đệ, Trịnh Khuê,
Trịnh Quân, Trịnh Tương, Trịnh Lãng) hoặc có quan hệ thông gia với nhà chúa
(Nguyễn Hoàng), không cũng là những vị thân tín, thủ túc của chúa Trịnh (Lê
Lựu, Hoàng Nghĩa Phì). Còn các quan tri cống cử và giám thí phải là những người
đã đỗ tiến sĩ. Tri cống cử thì hầu hết do thượng thư các bộ đảm nhiệm, giám thí
thì phần lớn là các quan tả hữu thị lang. Việc đề cử quan lại có phẩm cấp và
học vị cao, có quan hệ mật thiết với nhà chúa một mặt chứng tỏ sự quan tâm, coi
trọng có ý đề cao của triều đình đối với kì thi Đình; mặt khác thể hiện uy
quyền của dòng họ chúa đã vươn đến tận cấp cao nhất của khoa thi tiến sĩ mà
đáng lẽ phải thuộc về vua Lê. Trong một khoa thi tiến sĩ, người nào giữ chức đề
điệu, tri cống cử, giám thí ở kì thi Hội sẽ kiêm luôn các chức đó trong kì thi
Đình.
- Thứ hai, bộ phận chấm thi: Ở thi Đình, bộ phận chấm thi gồm
vua Lê và có thêm chức độc quyển phụ tá cho vua. Về hình thức, quan độc quyển
sẽ tiến dâng các quyển thi làm từ hôm trước để vua đọc và chấm điểm định cao
thấp, song thực chất việc đọc và chấm bài thi được khoán luôn cho quan độc
quyển. Điểm chấm các quyển thi có thể thay đổi hay giữ nguyên tuỳ theo quyết
định của nhà vua. Thời Lê - Trịnh, sử sách ghi lại hai trường hợp ngoại lệ:
Khoa thi năm Vĩnh Hựu thứ 2 (1736) và khoa thi năm Cảnh Hưng thứ 40 (1779),
người chấm quyển thi Đình và cho đỗ không phải là vua Lê mà là chúa Trịnh.
- Thứ ba, bộ phận giữ gìn an ninh trật tự. Để đảm bảo cho kì
thi diễn ra nghiêm túc, an toàn, 2 viên tuần xước và nhân viên hai vệ Cẩm y Kim
ngô sẽ lo việc an ninh, trật tự tại khu vực thi. Ngoài ra, vì thi ở điện đình
nên có quân lính thiên triều canh giữ xung quanh.
Như vậy, cấp thi càng cao thì bộ phận trông coi, tổ chức thi
sẽ do các quan lại có phẩm trật càng cao nắm giữ, đồng thời số lượng người phụ
trách, phục vụ trường thi cũng giảm đi do số lượng thí sinh dự thi mỗi lúc một
ít.
Thi Đình thì không nhiều trường như thi Hương, thi Hội mà chỉ
làm một bài văn sách do vua ra đề. Một bài văn sách được chia làm hai phần:
- Phần câu hỏi trong đề bài (gọi là sách vấn).
- Phần trả lời (gọi là đối sách). Chia ra hai phần: Phần lấy
kinh điển trả lời câu hỏi và phần đưa ra kiến giải của mình do đề bài nêu ra và
phải liên hệ với tình hình thực tế.
Nội dung của thi Đình thời Lê - Trịnh được thể hiện qua các
đề thi. Đề văn sách thi Đình thời Lê - Trịnh, cả thi Hương và thi Hội, chủ yếu
thuộc về văn sách mục. Khác với thời Lê sơ, câu hỏi trong văn sách bao quát
rộng rãi, thời Lê trung hưng từ niên hiệu Quang Hưng (1578 - 1599) trở về sau,
người ra câu hỏi chuyên lấy những câu hiểm hóc để làm đề.
Qua các đề thi ở bảng bảng 2.3.2, chúng ta thấy vấn đề quan
tâm hàng đầu của triều đình là đường lối trị nước xưa và nay, chiếm
13/15 khoa, 2 khoa còn lại thì một khoa hỏi về đạo lý trời đất muôn vật, một
khoa hỏi về môn học tâm tính của con người.
Việc chấm thi Đình trong đời Lê sơ hay Lê trung hưng hoàn
toàn theo cách chấm điểm theo thang điểm bốn bậc, tức ưu - bình - thứ - liệt,
như thi Hương, thi Hội và việc lấy đỗ cao thấp thì tính từ trên xuống.
Lệ quy định là vậy nhưng quyết định cuối cùng vẫn phải phụ
thuộc vào ý muốn của vua và vua có thể cho đỗ cao thấp, ban hoặc không ban chức
tước không dựa vào chất lượng văn bài mà do nhiều yếu tố khách quan như xét
tuổi, xét tướng mạo… Trước thời Lê - Trịnh, giai thoại Việt Nam cho biết có ba trường hợp của
Nguyễn Hiền, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Giản Thanh. Dưới thời Lê - Trịnh, Đại Việt
sử ký tục biên và Khâm định Việt sử thông giám cương mục có ghi lại
một trường hợp của Trịnh Tuệ - trạng nguyên khoa thi năm 1736 vì quen biết mà
đỗ trạng nguyên.
Mặc khác, dù đã có lệ “Đình thí bất truất” song vua là
người định ra lệ mà không cần theo lệ nên trong lịch sử khoa cử vẫn có trường
hợp đánh trượt sĩ tử đã vào thi Đình, đó là: Khoa thi Bính thìn năm Hồng Đức
thứ 27 (1496) và khoa thi Đinh Sửu năm Cảnh Hưng thứ 18 (1757).
Trong 65 khoa thi thời Lê - Trịnh, sử cũ chỉ ghi lại 2 trường
hợp tiêu cực khi thi Đình, một vào thời Vĩnh Tộ và một rơi vào thời Lê Cảnh
Hưng - Trịnh Sâm:
- Khoa thi năm Cảnh Hưng thứ 18 (1757): Nguyễn Khiêm Hanh can
tội mang sách vào trường thi nên bị đánh hỏng.
- Khoa thi năm Vĩnh Tộ 5 (1623): Nguyễn Trật ngầm mượn người
làm hộ bài, việc bị phát giác, vua không bằng lòng nên không ban cho bảng vàng.
So với thi Hương và thi Hội thì tiêu cực trong thi Đình không
đáng kể. Càng lên cấp thi cao hơn thì các hiện tượng gian dối, các tệ nạn trong
trường thi càng giảm.
Xét về chế độ đãi ngộ đối với người đỗ tiến sĩ thì thời Lê
trung hưng lại hậu hơn và bổ dụng cao hơn thời Lê sơ, thể hiện sự coi trọng
nhân tài của nhà nước và góp phần nâng cao vị thế, danh dự của các tiến sĩ trong xã hội:
+ Ban mũ áo và cân đai triều phục, cho vinh quy về quê hương,
có đủ hạng cờ quạt, nghi trượng, phường trống và phường nhạc đón rước.
+ Viên quan có trách nhiệm bắt dân làng trước hết phải lập
phủ đệ cho tiến sĩ.
+ Không những người đỗ tam khôi hoặc ứng thí chế khoa trúng
cách bổ vào Hàn lâm, mà cả người đỗ đồng tiến sĩ cũng được bổ giữ các chức
trọng trong các khoa các đạo, không phải bổ làm quan ở các phủ huyện.
+ Trong mỗi khoa thi, một người đỗ trẻ tuổi được bổ chức Hàn
lâm viện hiệu thảo.
+ Người nào được bổ làm quan ở ngoài các Trấn thì được bổ vào
hai Ti Thừa chính và Hiến sát, đều trao chức chưởng ấn chính thức, không phải
giữ chức tá nhị.
Năm 1674, Trịnh Tạc định lại thể lệ bổ nhiệm các tiến sĩ và
đồng tiến sĩ xuất thân: Chánh tiến sĩ trao chức Hàn lâm viện hiệu lý, chánh
thất phẩm; đồng tiến sĩ trao chức Hàn lâm viện hiệu thảo, tòng thất phẩm. Quy
định của Trịnh Tạc so với thời Lê Thánh Tông đã cao hơn một bậc.
Những người đỗ tiến sĩ bên cạnh quyền lợi về chính trị là các
quyền lợi về kinh tế, đơn cử như về ruộng đất. Theo chính sách quân điền năm
1711, quan viên có chức phẩm chưa được cấp dân lộc thì căn cứ vào phẩm mà cấp
ruộng cho. Năm 1741, phủ chúa bỏ lệ cấp dân tuỳ hành và thay vào đó là lệ cấp
ruộng công. Những viên quan đỗ đạt cao được cấp thêm: Trạng nguyên thêm 20 mẫu,
bảng nhãn và thám hoa thêm 15 mẫu, hoàng giáp thêm 5 mẫu.
* Tiểu kết
1. Thi Đình thường tổ chức vào mùa hè, tháng 4,5 hoặc tháng
12 sau khi thi Hội 1,2 tháng. Ngoài một vài khoa thi mà thi Hội và thi Đình tổ
chức vào hai năm khác nhau còn lại tất cả đều tổ chức cùng năm để đáp ứng yêu
cầu phân loại ngay những người đỗ thi Hội.
Địa điểm diễn ra kì thi này là ở hiên điện, sân điện của nhà
vua - điện Kính Thiên. Đặc biệt có hai khoa diễn ra ở phủ chúa Trịnh do đích
thân chúa tổ chức và lấy đỗ - một điều trước nay chưa từng có trong lịch sử thi
cử của chế độ phong kiến Việt Nam.
Đối tượng dự thi Đình đa dạng về lứa tuổi, quê quán cũng như
thành phần xã hội. Họ đến từ khắp các tỉnh đồng bằng và trung du Bắc Bộ và Bắc
Trung Bộ thuộc Đàng Ngoài. Họ bị lôi cuốn bởi nhiều thứ: quyền lợi sau khi đỗ,
để “vua biết mặt chúa biết tên”, hoặc vì sự vinh vang cho cả dòng họ…
Giống thời Lê sơ, vấn đề trị nước an dân là nội dung thi
trọng tâm trong thi Đình dưới thời Lê - Trịnh. Vì số lượng sĩ tử vào thi Đình
rất ít, có năm chỉ có vài người, do đó hệ thống quan lại và bộ phận phục vụ cho
thi Đình tuy giống thời Lê sơ nhưng đã tinh giảm nhiều về số lượng so với thi
Hương, thi Hội nhưng lại nâng cấp về chức vụ. Nhờ được tổ chức chu đáo, canh
gác nghiêm ngặt, các hiện tượng tiêu cực ít xuất hiện trong thi Đình, chỉ có
một, hai trường hợp gian dối trong khi thi song đều bị phát giác.
Tóm lại, thi Đình là một kì thi vô cùng quan trọng, bởi lẽ:
- Có nhiều người đã đỗ các khoa thi khác cũng do triều đình
tổ chức nhưng họ vẫn tiếp tục tham dự kì thi tiến sĩ, mong muốn lọt vào kì thi
Đình, thậm chí một số người trước đó đã ra làm quan với các chức vụ khác nhau.
- Dù thi Đình không đánh trượt số người đã đỗ thi Hội song
không vì thế mà giảm tầm quan trọng. Nó sắp xếp lại vị thứ cao thấp của những
người đã đỗ thi Hội và theo đó sẽ làm thay đổi ân điển mà họ được hưởng.
- Các sĩ tử trúng cách kì thi Hội thì vẫn được chưa được ban
tặng học vị gì (trừ người đứng đầu gọi là Hội nguyên). Phải đến khi đỗ kì thi
Đình, họ mới chính thức được triều đình công nhận, được ghi tên vào bảng vàng
và nhận các danh hiệu khác nhau. Nếu không thi Đình thì dù đã đỗ thi Hội cũng
không được công nhận là tiến sĩ và không được hưởng các quyền lợi tương ứng.
2. So với thời kỳ trước (chủ yếu là thời Lê sơ), thi Đình thế
kỷ XVII - XVIII (thời Lê - Trịnh) đã bộc lộ những điểm khác biệt.
Thi Đình thời Lê sơ tập trung vào tháng 2, 4, thi Đình thời
Lê - Trịnh tập trung vào tháng 3, 4, 12. Địa điểm thi vẫn tại kinh đô song
ngoài sân điện của nhà vua, thi Đình có khi còn tổ chức ở phủ chúa Trịnh.
Số lượng người dự thi Hội thời Lê - Trịnh đông hơn nhiều so
với thời Lê sơ, phổ biến là 2000 đến 3000 người trong khi đó số người lấy đỗ để
vào thi Đình thì ít hơn rất nhiều.
Vẫn là kì thi cao cấp nhất trong khoa thi tiến sĩ nhưng thi
Đình thời Lê - Trịnh không mang tính chất tuyệt đối là kì thi do Vua trực tiếp
tổ chức nữa, lúc này cả Vua và Chúa đồng tổ chức, có kì thi do đích thân Chúa
tổ chức và lấy đỗ. Hệ thống tổ chức, coi thi, chấm thi về hình thức không khác
gì thời Lê sơ ngoài việc chúa tham gia vào bộ phận chấm thi thay vua trong các
kì thi Đình tổ chức tại phủ Chúa. Số lượng quan đề điệu giảm một người so với
thời Lê sơ và chỉ giao phó cho họ hàng, “tay chân” của Chúa chứ không
phải của Vua. Số người dự thi Đình không đông nên có lẽ số lượng quan độc quyển
cũng giảm theo.
Đối với những người đỗ thi Đình, chính quyền Lê - Trịnh giành
rất nhiều ưu đãi, không những giữ nguyên các ân điển thời Lê sơ mà còn đặt thêm
một số đãi ngộ khác.
3. Trong bối cảnh kinh tế - xã hội thế kỷ XVII - XVIII, thi
Đình chịu ảnh hưởng của yếu tố chính trị nhiều hơn cả. Sự áp chế của chúa Trịnh
đối với vua Lê thể hiện qua kì thi Đình như: Tự tiện tổ chức khoa thi (ân/hưng
khoa), tự ý cho thi Đình trong phủ chúa, tự chấm thi và lấy đỗ (bỏ qua các bài
thi làm ở điện của nhà vua), hầu hết các quan phụ trách thi Đình đều thuộc đội
ngũ bên phủ liêu, có nghĩa là họ hàng, tay chân thân tín của chúa Trịnh…Quyền
lực của chúa đã chi phối đến tận cấp thi cao nhất của khoa thi tiến sĩ - cấp thi mà theo như nguyên thuỷ của nó được
tổ chức ra để đề cao vai trò của nhà vua trong thi cử.
Mặt khác, thi Đình đã phản ánh một cách gián tiếp tình hình
kinh tế, chính trị, xã hội của thế kỷ XVII - XVIII. Những tiêu cực thường chỉ
thấy trong thi Hương, thi Hội nay đã xuất hiện trong thi Đình - một hiện tượng
mà thời Lê sơ chưa từng xảy ra.
Dù sao đi nữa, trên thực tế, thi Đình thế kỷ XVII - XVIII đã
trực tiếp tạo ra một đội ngũ tiến sĩ đông đảo và bộ phận trí thức phong kiến
này ít nhiều cũng có tác động đến tình hình kinh tế - xã hội Đàng Ngoài lúc bấy
giờ.
Trong gần 200 năm (1595 - 1789) trị vì, chính quyền Lê -
Trịnh đã tổ chức tổng cộng 65 khoa thi, tuyển chọn được 727 tiến sĩ, chia ra ba
giáp: Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ: 33 người; đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân: 85
người; đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân: 611 người. Cụ thể xem bảng 3.1.a.
Làm quan là mục đích cuối cùng trong xâu chuỗi học hành - thi
cử của kẻ sĩ. Ra làm quan là cách thức hữu hiệu nhất để thực hành những lý
tưởng của nhà Nho. Vì vậy, trong 727 người đỗ tiến sĩ thời Lê - Trịnh có 712
người làm quan, hoặc bổ giữ các chức vụ trong triều, hoặc đi nhậm chức ở các
địa phương.
Có thể thấy ở bảng 3.1.b, những người đỗ tiến sĩ khi ra làm
quan đã chiếm giữ nhiều chức vụ quan trọng ở trong triều ngoài trấn, đông nhất
là các chức thượng thư, tả thị lang, hữu thị lang, hiến sát sứ, giám sát ngự
sử, cấp sự trung, tham chính, tự khanh… Phần lớn đều là các chức quan của triều
đình vua Lê. Sự tồn tại song song hai thiết chế vua Lê - chúa Trịnh tạo nên một
cơ chế chính trị chồng chéo, nghĩa là nhiều người vừa giữ chức quan bên triều
đình của vua Lê, đồng thời lại kiêm nhiệm luôn chức vụ bên Vương phủ của chúa
Trịnh (xem bảng 3.1.c). Thường là giữ chức tham tụng, bồi tụng, nhập thị tham
tụng, hành tham tụng, nhập thị bồi tụng, thiêm sai, đô đốc, chưởng phủ sự, thự
phủ sự. Việc để người kiêm nhiệm cả hai bên Vua - Chúa như thế, một mặt nhằm
đảm bảo nhân lực cho bộ máy triều đình về hình thức; mặt khác tạo ra nhiều “tai
mắt” giúp chúa Trịnh theo dõi nhất cử nhất động của vua Lê.
Chịu ảnh hưởng của Nho giáo Trung Quốc, Nho học Việt Nam nói
chung và thời Lê - Trịnh nói riêng cũng giáo dục kẻ sĩ khuôn mình theo tinh
thần tuyệt đối trung thành với vua và trong một bối cảnh đặc biệt như xã hội
Đàng Ngoài thế kỷ XVII - XVIII thì các nhà Nho còn phải trung thành với một
nhân vật nữa, đó là chúa Trịnh mà đối với chúa xem ra có phần trọng hơn. Điển
hình là Lý Trần Quán - tiến sĩ năm 1766.
Đỗ tiến sĩ rồi ra làm quan là để phò vua hành đạo nhưng rốt cuộc chẳng
mấy ai chịu ở bên cạnh vua Lê, hầu hết đều chạy qua phủ Chúa, chịu sự sai khiến
của chúa để hưởng nhiều quyền lợi, bổng lộc.
Ở thời bình sử cũ chỉ
ghi chép có vài ba trường hợp quan lại xuất thân từ tiến sĩ dám dâng lời can
gián sự lộng quyền của chúa Trịnh như Tự khanh Bùi Sĩ Tiêm, và Bồi tụng Bùi Huy
Bích.
Đến thời loạn, các “quan - tiến sĩ” thực hiện chữ “trung”
với vua Lê bằng nhiều cách khác nhau:
- Có người nguyện vào doanh trại “giặc” để đòi lại đất
đai cho nhà Lê dù biết khó thoát khỏi cái chết như Trần Công Xán, Ngô Nho.
- Có người tỏ thái độ bất hợp tác với “giặc” (quân Tây
Sơn) như Lại bộ hữu thị lang Phạm Đình Dư, Phó đô ngự sử Nguyễn Đình Giản, Tham
tri chính sự Lê Duy Đản, Phạm Đình Dư, Đồng xu mật viện Nguyễn Duy Hợp, Phạm
Trọng Huyến, Thiêm sai tri Công phiên Phạm Quý Thích, Đô cấp sự trung Nguyễn
Đình Tư, Nguyễn Huy Trạc.
- Có người về quê hoặc đi các nơi chiêu mộ lực lượng giúp vua
Lê Chiêu Thống đánh lại loạn quân Chỉnh và quân Tây Sơn như Nguyễn Khản, Phạm
Nguyễn Du, Nguyễn Đình Giản.
- Lại có người theo chân vua Lê lưu lạc muôn phương, chiêu
binh mãi mã, xin cầu viện để “phục quốc” như Trần Danh Án, Nguyễn Duy
Hợp, Nguyễn Đình Giản, Trương Đăng Quỹ, Chu Doãn Lệ.
Ở đây có một nhân vật đáng chú ý là Trần Danh Án. Sự xơ cứng,
cứng nhắc trong học thuyết trung quân của Nho giáo đã đẩy nhiều nhà Nho đến chỗ
“ngu trung” mà Trần Danh Án là một tấm gương tiêu biểu. Ông theo ngự giá
vua Lê qua Kinh Bắc lên Bắc Giang, rồi dời xa giá đi Chí Linh (Hải Dương), Thuỷ
Đường (Hải Phòng), Vị Hoàng (Nam Định), sau lại quay về Kinh Bắc ở nhà viên
Tham tri là Phạm Đình Dư. Cũng chính ông cùng với Lê Duy Đản nhận mệnh vua Lê
sang nhà Thanh cầu viện, tự rước giặc vào giày xéo đất nước. Khi Chiêu Thống
chạy sang nhà Thanh, Danh Án ở lại quê nhà cùng với Trần Quang Châu, Dương Đình
Tuấn dấy binh chống lại triều Tây Sơn.
Những tấm gương trung hiếu trên đây là quá ít so với con số
727 tiến sĩ thời Lê - Trịnh và càng ít hơn so với hàng ngàn vị quan lại trong
triều, trong phủ. Trước cảnh binh đao khói lửa loạn lạc, họ chỉ lo lánh nạn,
trốn tránh để giữ mạng sống. Trước cảnh cương thường đảo lộn, Chúa đè nén vua,
loạn kiêu binh, loạn Hữu Chỉnh… đa số quan lại chỉ biết im lặng, tuân phục sống
yên phận hoặc phản kháng (nếu có) rất yếu ớt.
Lúc quân Tây Sơn tiến ra Bắc Hà với danh nghĩa “phù Lê
diệt Trịnh”, những người có tước vị ở triều đình, bao hàm cả các “quan-
tiến sĩ”* lại rơi vào trạng thái
ngả nghiêng, dùng dằng, vội vàng lo ngại không biết nên tận trung với ai: Chết
vì họ Trịnh là phản bội nhà Lê, trung với nhà Lê là bỏ họ Trịnh, vì thế phân
vân hai ngả, không đường tiến lui. Thậm chí ngay cả khi chúa Trịnh đã thất thế,
con cháu lưu lạc, mầm mống loạn chính nhân cơ hội này có thể tiêu diệt tận gốc
song không ai nghĩ đến chuyện cầm quân đánh dẹp.
Ngày thường là vậy còn đến lúc có binh biến thì phận ai nấy
lo, vua hay chúa cũng mặc. Tướng các thành chỉ chống cự cho có lệ rồi vã tìm
đường thoát thân như viên quan Ninh Tốn (tiến sĩ năm 1778) làm hiệp trấn đóng ở
Động Hải (thuộc Lệ Thuỷ, Thái Bình), Đương trung hầu Bùi Thế Toại trấn thủ Nghệ
An, Thuỳ trung hầu Tạ Danh Thuỳ trấn thủ Thanh Hoa đều bỏ thành mà chạy khi
quân Tây Sơn thừa thắng tấn công ra Bắc. Nghe thư báo tin quân triều đình thua
trận tới tấp đưa về Kinh, các quan văn võ trong triều ai nấy chỉ cuống lên lo
thu xếp chỗ nương náu cho vợ con, lo cất của cải, không một ai đứng ra nhận
đánh nhau với quân Sơn Tây.
Rồi Nguyễn Huệ rút quân vào Nam, ở Bắc Hà lại xảy ra loạn Hữu
Chỉnh, các quan văn võ vẫn giữ thái độ thụ động, chỉ biết “chán nản”, “kiêng
nói”, ngay cả nhà Nho “chính quy” Bùi Huy Bích khi được vua Lê vời
vào cung để hỏi việc thiên hạ cũng sợ không dám nói, xin cho về quê nhà.
Dễ dàng thấy không ai khác mà chính các quan xuất thân từ
tiến sĩ, chính những người tưởng chừng thấm nhuần tư tưởng trung quân nhất đã
phản bội lại lý thuyết họ đã học. Không những không thực hành được, trái lại có
người còn có những hành động phản chúa hại vua. Lý do là vì phần nhiều Nho sĩ
Việt Nam
đã bỏ chữ “trung” theo chữ “thời” (thời thế).
3.3.1.1.1. Khôi phục thực quyền cho vua Lê
Ở thời Lê - Trịnh, mối quan hệ giữa Vua - Chúa là vấn đề tế
nhị không ai dám đả động, ngay cả các quan nhất phẩm hay nhị phẩm, đứng đầu
triều vua hay phủ chúa. Mãi đến năm 1731 mới có được một quan ngũ phẩm trong số
729 tiến sĩ là Tự khanh Bùi Sĩ Tiêm dám dâng khải chất vấn chúa Trịnh về sự
kiện nhường ngôi năm Kỷ Dậu (1729) và ông đề nghị nhà Chúa “gắng tôn
phò (nhà vua) để tiêu tan biến dị”. Lời khải thẳng thắn của Bùi Sĩ Tiêm đã
động chạm trực tiếp đến chúa Trịnh làm Trịnh Giang nổi giận, cách chức ông đuổi
về quê. Năm 1782, nhân khi Trịnh Sâm hạ lệnh cho phủ liêu nói thẳng những điều
thiếu sót lầm lỗi, một tờ khải khác của Bồi tụng Bùi Huy Bích được dâng lên xin
chúa hãy giữ đạo làm tôi nhưng lời lẽ và ý tứ kín đáo hơn.
Ngoài ra, cũng có những tờ khải khuyên can nhà chúa dẹp bớt
những việc làm xa xỉ để khoan sức cho dân, phải cảnh tỉnh bọn xu nịnh và mở
rộng đường ngôn luận mới thu hút được hiền tài và ngõ hầu giải quyết được tình
trạng suy thoái trầm trọng của đất nước…, như các tờ khải của Lê Phú Thứ.
3.3.1.1.2. Bộ máy quan lại
Là người trực tiếp tham gia vận hành guồng máy chính quyền
đồng thời có học thức, các “quan - tiến sĩ” hơn ai hết là những người
nhận thức rõ rệt nhất quan lại là một trong những nguyên nhân làm dân khổ cực,
điêu đứng. Từ đó, họ đề xuất một số giải pháp nhằm triệt bỏ hoàn toàn tình
trạng trên:
- Giảm bớt quan lại, viên chức thừa để giảm bớt sự phiền
nhiễu cho dân.
- Thanh trừ, trừng trị những viên qian tham ô, đục khoét dân.
- Phải điều tra kỹ các quan lại để biết người ngay, kẻ gian.
3.3.1.1.3. Pháp luật
Đến thế kỷ XVII - XVIII, pháp luật do giai cấp thống trị đặt
ra lại bị chính những người trong giai cấp ấy vi phạm nghiêm trọng và trắng
trợn. Ở điều thứ 8 trong tờ khải dâng chúa Trịnh, Bùi Sĩ Tiêm kiến nghị một vài
giải pháp để pháp luật lấy lại được sự nghiêm minh vốn có của nó: Dựa vào sự
công bằng, trong sạch trong xử kiện để chia quan lại làm ba bậc định thưởng,
phạt; quy định thể lệ xử kiện phải theo thứ tự không được vượt bậc; nghiêm phạt
những kẻ gửi gắm, đi kiện thay người khác, kẻ vu cáo, thêu dệt đơn kiện và
người liên tục khiếu nại…
Đề nghị của Sĩ Tiêm không được chấp thuận và pháp luật vẫn
mất dần hiệu lực để rồi đến năm 1764, một viên quan khác là Lê Quý Đôn đã dâng
sớ lên chúa Trịnh “xin thiết định pháp chế”, chủ trương kết hợp đức trị
và nặng về pháp trị để “nắm vững quốc gia”, “thúc ước nhân tâm và chế
ngự thế biến”. Cũng giống như tờ khải của Bùi Sĩ Tiêm, tờ sớ của Lê Quý Đôn
không được phê chuẩn để thi hành.
3.3.1.1.4. Quân đội, an ninh - quốc phòng
Để chấn chỉnh lại quân đội, xây dựng binh lực phú cường, rất
nhiều kế sách được trình lên cho vua Lê chúa Trịnh xem xét. Tuy nhiên, đề cập
cụ thể đến tình hình quân đội và đề xuất nhiều biện pháp chi tiết hơn cả phải
nói đến tờ khải của Bùi Sĩ Tiêm. Ông cho rằng cần cẩn thận về chính lệnh để
tướng tá nghiêm túc; giảm số người hầu hạ trong dinh quan, cấm gây phiền nhiễu
tư gia về phú dịch; chấm dứt ngay tệ quân lính uống rượu, đánh bạc; cấm các nha
ăn của đút lót, hoặc phạt tiền, đánh đập lính; …
Vào cuối thời Lê - Trịnh, vấn đề an ninh - quốc phòng ngày
càng nổi cộm, trộm cướp hoành hành khắp các thôn xóm, quân triều đình nhiều lần
đi tiễu trừ mà vẫn không dẹp yên. Trong Bài
sách ngăn chặn trộm cướp, Ngô Thì Sĩ yêu cầu: “Nên xét nguồn gốc tại sao
chúng đã đi đến chỗ làm càn và mở cho chúng một con đường sống”, “làm
thế nào để cho dân được phong túc, vui việc nông tang, làm thế nào để cho tài
hóa lưu thông, không đến nỗi dân phải cùng quẫn” nhưng cụ thể làm thế nào
không thấy ông trình bày rõ.
Đối với người nước ngoài sinh sống ở Đàng Ngoài, nhất là
người Trung Quốc, Bùi Sĩ Tiêm đề nghị: Quy định khu vực cư trú, buôn bán cho
người nước ngoài; người ngoại quốc không có hộ tịch 3 đời ở địa phương thì
không được không được lưu trú, địa phương nào dung túng thì xã trưởng bị xử
trảm; các quan ở ba trấn Tuyên, Lạng, Cao cần phải tuần phòng nghiêm ngặt ở khu
vực giáp giới với Thái Nguyên…
Ngô Thì Nhậm, trong Khải khu xử việc mỏ bạc Tống Tinh
cho rằng không nhất thiết phải đuổi người Khách về chỉ sử dụng độc nhất người
bản địa khai thác mỏ mà cần có sự phân biệt đám người Khách. Muốn khống chế bọn
Khách ác ôn có thể dùng kế dùng người Khách đánh người Khách, gây chia rẽ làm
cho trong nội bộ chúng sát hại lẫn nhau, sau đó quan bản trấn đưa quân đến phô
trương thanh thế, chiêu tập những người đã quy thuận.
3.3.1.2. Về kinh tế
Việt Nam
vốn là một nước nông nghiệp, vì vậy những đề nghị sửa đổi trong kinh tế chủ yếu
và trước hết là về kinh tế nông nghiệp, bao gồm hai vấn đề: dân đinh và ruộng
đất.
Để giải quyết thực trạng phiêu tán, lưu vong, chính sách
chiêu dụ lưu dân khẩn hoang mở đồn điền được các nhà trí thức phong kiến chọn
lựa như một giải pháp mang tính khả thi nhất. Lê Quý Đôn, Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì
Nhậm đều có sớ xin chúa Trịnh cho thi hành giải pháp này. Sau khi trình bày 5
điều lợi của việc tổ chức đồn điền, Lê Quý Đôn chỉ rõ các bước tiến hành lập
đồn điền như sau: 1. Sai quan; 2. Khám thực; 3. Chia đồn; 4. Phát ruộng; 5. Cấp
vốn; 6. Phát nông cụ; 7. Định ngạch thuế.
Ngô Thì Sĩ thì xin chúa Trịnh gấp rút thực hiện 5 việc: Việc
thứ nhất: Uỷ cho viên quan coi việc chiêu tập điều tra sự thực xem khế ước mua
bán ruộng là thật hay giả, tiền tô có nộp hay không. Việc thứ hai: Tra lại sổ “trai
đường” cũ xem xã nào có ruộng cấp cho công thần sức cho họ người công thần
đưa giấy má ra trình xem cấp lâu hay mới. Việc thứ ba: Khám đạc lại đất núi
đồi, thung lũng gần đây bị bán, chiếm làm của tư để đánh thuế như lệ châu thổ.
Việc thứ tư: Đối với dân nghèo lưu tán, nên theo phép chiêu tập trong năm Bảo
Thái thứ 10. Việc thứ năm: Giao việc chiêu tập dân lưu tán hai trấn Thanh- Nghệ
cho viên đầu trấn, ba năm một lần xét công, tuỳ số dân phục hồi sớm hay muộn mà
định sự thăng giáng.
Ngô Thì Nhậm cũng có một số bản điều trần nhằm chấm dứt nạn
dân lưu vong, trong đó có những ý kiến rất đáng lưu ý: Xứ nào có ruộng hoang
thông báo cho những dân giàu có bỏ các dụng cụ và giúp tiền vốn sẽ được trao
chức tước phẩm hàm; triệu tập dân đói, cấp lương ăn khiến họ cày cấy, được bao
nhiêu một nửa quy về ngạch ruộng công còn một nửa quy về ngạch ruộng tư, sau ba
năm thành điền mới thu thuế ...
Còn Tự khanh Bùi Sĩ Tiêm lại đưa ra những biện pháp khác nhằm
đem lại ruộng đất cho mọi người dân. Theo ông, triều đình cần cho thi hành
chính sách “trợ canh công điền” đối với ruộng công và “trợ canh tư
điền” đối với ruộng tư, cấm ngặt việc mua bán công điền để trừ các tệ kiêm
tinh; chọn xã trưởng tốt nói rõ điều lệ nghiêm cấm, định lệ thưởng phạt để tắt
quấy nhiễu; giảm thuế tô, thuế điệu...
3.3.1.3. Về giáo dục
Chủ trương chung của các bậc trí thức đương thời là phải thay
đổi chương trình khoa cử để đào tạo nhân tài, khôi phục văn thể đời Hồng Đức,
học và thi phải nhằm vào những vấn đề thiết thực của xã hội, tránh tuyển chọn
nhân tài bằng lối thi khuôn sáo câu nệ vào sách vở. Cụ thể:
Theo Bùi Sĩ Tiêm, cần “tôn sùng cái học chính thống, chấn
hưng phong thái nhà nho, khôi phục lối văn hồn hậu đời Hồng Đức, thay đổi thói
viết chi ly thời trung cổ”. Cấm học các sách của hậu nho như Ngốc trai, Đề
cương, Tứ đạo. Đề văn sách nên giảm bớt điều mục, ra những đề thi có tính thiết
thực.
Ngô Thì Sĩ thì đề nghị chọn viên quan có sức học rộng làm học
quan; xét siêng lười nhanh chậm mà định cách thưởng phạt học quan, xét văn
chương tinh hay tạp mà phân biệt sĩ tử.
Còn theo Ngô Thì Nhậm thì: Dạy học trò phải dạy cả văn chương
lẫn đức hạnh, trong quá trình học nên biểu dương những người có đức hạnh tốt,
truất bỏ kẻ kiêu bạc; nghiêm phép thi cử; chỉnh đốn trường học, cải chính về
văn bài và phân biệt mũ áo…
Những đề xuất, kiến nghị của một số vị quan- tiến sĩ như đã
trình bày, dù tiến bộ song chưa thể coi là những đề nghị mang tính cải cách.
Đọc các tờ khải, tờ sớ, các bản điều trần, chúng ta dễ dàng nhận ra hầu hết
biện pháp đưa ra nhằm sửa đổi các mối tệ đương thời đều không có gì mới mẻ mà
thực ra là sự “phục cổ”, noi theo việc làm của những thời vua thịnh trị
trước đây ở Việt Nam và Trung Quốc, chỉ có tác dụng cứu vãn phần nào tình trạng
nhiễu nhương bấy giờ.
3.3.2.1. Làm quan cai trị
Sau khi ra làm quan, với trách nhiệm và quyền hạn cụ thể, các
vị “quan - tiến sĩ” có thể cho thi hành nhiều chính sách tác động trực
tiếp đến con dân nơi địa phương mình cai quản.
Những chính sách đó phần lớn gói gọn trong các việc: Miễn,
giảm tô thuế ; lưu thông sự vận chuyển thóc gạo, tha cho người trốn tránh và
thiếu thuế; bớt tạp dịch, giảm nhẹ việc trưng thu; định thể lệ tố tụng, quy
định thời hạn cầm ruộng và chuộc ruộng; chiêu tập dân xiêu tán về khai khẩn
ruộng hoang, cho phép xuất kho và quyên góp thêm của cải của các nhà giàu để
chẩn cấp cho dân nghèo…
Nhưng những giải pháp nhất thời, trước mắt ấy chỉ đem lại sự
yên ổn cho dân chúng trong một thời gian chứ không đảm bảo cuộc sống ấm no về
lâu dài. Dần dần các tệ nạn cũ trở lại hoành hành cùng với các tệ nạn mới phát
sinh khiến dân rơi lại vào vòng nghèo khó, túng quẫn, trở thành đầu trộm đuôi
cướp và tham gia các cuộc nổi dậy khởi nghĩa đánh đổ bọn quan gian tham.
3.3.2.2. Trị "loạn"
Qua bảng thống kê 3.3.2.2, chúng tôi thấy nếu ở thế kỷ XVII,
các cuộc đánh dẹp chủ yếu là nhắm vào tàn dư của họ Mạc ở Cao Bằng và quân chúa
Nguyễn ở phía Nam thì sang thế kỷ XVIII, lại tập trung vào việc tiễu trừ các
đám “giặc cỏ”, “giặc núi”. Các cuộc tiến quân đánh nhà Mạc, nhà
Nguyễn gây ra bao cảnh chết chóc, loạn lạc, hao tổn tài lực và những cuộc hành
quân diệt trừ “giặc cỏ” thực chất là đàn áp các cuộc khởi nghĩa của nông
dân. Các tiến sĩ khi ra làm quan đã đi ngược với những điều họ đã được học: Yêu
dân như con, lấy dân làm gốc.
Không phải các bậc trí
thức không nhận thức được đầu mối dẫn đến loạn nhưng các cuộc khởi nghĩa ngày
một lan rộng, lớn mạnh, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự tồn tại của chính quyền
Lê - Trịnh. Tình cảnh ấy đặt các nhà Nho giữa hai chọn lựa: Một bên thương dân
và một bên phải trị loạn để nước được yên. Yêu dân, thương dân nhưng đã là mệnh
quan của triều đình thì ơn vua lộc chúa cần phải trả, lệnh bề trên không thể
không theo. Đây chính là nỗi khổ tâm của các nhà Nho trước lý tưởng “trị
loạn”, “bình thiên hạ”.
3.3.2.3. "Thoái vi sư"
Lui về làm thầy là một trong những cách hành xử thường thấy
của các tiến sĩ sau một thời gian xông pha nơi chốn quan trường. Càng về cuối
thời Lê - Trịnh, hiện tượng này càng trở nên phổ biến. Tiêu biểu như: Nguyễn
Đình Trụ (tiến sĩ năm 1656), Vũ Công Đạo
(tiến sĩ năm 1659), Vũ Thạnh (tiến sĩ năm1685), Bùi Sĩ Tiêm (tiến sĩ năm 1715),
Nguyễn Tông Quai (tiến sĩ năm 1721), Trần Hiền (tiến sĩ năm 1733), Trần Văn Trứ
(tiến sĩ năm 1743), Lê Quý Đôn (tiến sĩ năm 1752), Nguyễn Huy Cẩn (tiến sĩ
1760), Bùi Huy Bích (tiến sĩ năm năm 1769)…
Đa số các vị quan - tiến sĩ lui về dạy học đều đã từng đỗ thứ
hạng rất cao trong khoa thi tiến sĩ như Hội nguyên, Đình nguyên, Bảng nhãn,
Thám hoa. Nguyên nhân đưa họ đến con đường làm thầy xuất phát từ nhiều điểm
khác nhau: Có người đỗ tiến sĩ mà không ra làm quan hoặc cáo quan về quê mở
trường; có người vì nói, làm trái ý chúa nên bị bãi chức, biếm chức cũng mở
trường, lớp dạy học; có người do về trí sĩ (về hưu)… Nhưng dù bắt nguồn từ lý
do nào thì với việc dạy học, các vị quan - tiến sĩ đã góp phần thúc đẩy sự phát
triển của nền giáo dục địa phương, đào tạo không ít tài năng cho đất nước.
Trong khi đa phần các tiến sĩ ra làm quan nhanh chóng bị cuốn
theo những thói hư tật xấu của cuộc sống vật chất hằng ngày thì vẫn có một số
người luôn giữ mình ngay thẳng, trong sạch, sống kiệm ước, giản dị, không luồn
cúi, không cầu cạnh để trở thành con người hoàn thiện, bậc chính nhân quân tử
như quan niệm của Nho giáo. Đó là: Nguyễn Thực (tiến sĩ năm 1595), Dương Trí
Trạch (tiến sĩ năm 1619), Nguyễn Đăng Cảo, Đồng Tồn Trạch (tiến sĩ năm 1646),
Vũ Công Đạo (tiến sĩ năm 1659), Nguyễn Viết Thứ (tiến sĩ năm 1664), Nguyễn Công
Vọng (tiến sĩ năm 1673), Nguyễn Quý Đức (tiến sĩ năm 1676), Nguyễn Hiệu (tiến
sĩ năm 1700), Bùi Sĩ Tiêm, Nguyễn Công Thái (tiến sĩ năm 1715), Lê Hữu Kiều
(tiến sĩ năm 1718), Vũ Công Trấn (tiến sĩ năm 1724), Nguyễn Đức Vĩ (tiến sĩ năm
1727), Nguyễn Bá Lân (tiến sĩ năm 1731)…
Tất cả các quan - tiến sĩ nổi tiếng liêm chính đều có chung
một điểm là nắm giữ chức vụ đầu triều, đầu phủ (thượng thư, tham tụng). Ở địa
vị tột đỉnh danh vọng, kẻ dưới trông lên bề trên nhìn xuống, họ phải sống mẫu
mực để làm gương cho kẻ khác và không ngừng bồi dưỡng, rèn luyện tiết tháo của
nhà Nho như những gì họ đã được giáo dục.
Tuy nhiên, một khi đã chen chân vào hàng ngũ quan lại, giữa
cảnh rối ren sa đọa của chế độ phong kiến và với bao nhiêu đặc quyền đặc lợi có
trong tay, đa số kẻ làm quan chỉ còn thấy lợi chứ không nhận ra nghĩa vụ “vị
nước”, “vị dân” nữa.
Bảng 3.4 đã phản ánh phần nào chân dung của các vị tiến sĩ
sau khi gia nhập chốn quan trường: Người thì nhận hối lộ, ăn của đút, khảo xét,
cất nhắc người không đúng sự thực, tuyển bổ quan chức bừa bãi; người thì làm
bậy trong khảo hạch học trò; có kẻ lại kết bè kết đảng, a dua bênh vực cho
nhau, tiêu lạm tiền công quỹ, xử án oan khiến người ta phải mổ bụng; kẻ làm
quan ở ngoài trấn thì cai trị hà khắc, đòi hỏi sách nhiễu dân.
* Tiểu kết
1. Từ trong 65 khoa thi đại tỷ, vượt qua kì thi cấp cao nhất
- thi Đình - kết quả là triều đình Lê - Trịnh đã tuyển chọn được 727 tiến sỹ,
bổ sung 712 người (98% số tiến sĩ ) vào bộ máy quan lại lúc bấy giờ.
712 tiến sĩ ấy có mặt trên mọi lĩnh vực và giữ nhiều trọng
chức trong chính quyền Lê - Trịnh, các tiến sĩ đã có nhiều tác động, ảnh hưởng
đến sự chuyển biến của cục diện chính trị - xã hội thế kỷ XVII - XVIII, đó đồng
thời cũng là tác động gián tiếp của thi Đình đối với bối cảnh kinh tế - xã hội
đương thời vì thi Đình chính là “lò” trực tiếp sản xuất ra các sản phẩm
trí thức phong kiến - tiến sĩ và chốn quan trường chính là “thị trường”
để kiểm nghiệm chất lượng của các sản phẩm ấy đạt hay không đạt.
2. Mục tiêu của Nho giáo là đào tạo ra kẻ sĩ có đầy đủ các
phẩm chất đạo đức: trung quân ái quốc, nhân, lễ, tín, dũng, cần, kiệm, liêm,
chính và có tài “kinh bang tế thế”, giúp dân no ấm, giúp nước giàu mạnh.
Trên thực tế, một số ít các tiến sĩ đã mang những lý thuyết
Nho giáo thực hành trong cuộc đời làm quan của mình dù đổi lại họ phải đón nhận
nhiều thua thiệt, ấm ức. Những Trần Danh Án, Trần Công Xán, Ngô Nho, Huy Trạc
tận trung với vua Lê, một Lý Trận Quán nguyện chết vì chúa; những Bùi Sĩ Tiêm,
Bùi Huy Bích, Nguyễn Bá Lân khuyên chúa phải giữ lấy đạo làm tôi trước vua. Có
người làm quan đến chức thượng thư, tham tụng như Nguyễn Đăng Cảo, Nguyễn Viết
Thứ, Nguyễn Quốc Trinh, Nguyễn Công Thái… vẫn giữ lòng mình ngay thẳng, thanh
bạch, trong triều dám nói thẳng, không kiêng nể, sợ hãi. Có người như Bùi Sĩ
Tiêm, Ngô Thì Nhậm, Ngô Thì Sĩ, Lê Trọng Thứ, Lê Quý Đôn… thông cảm với nỗi khổ
của nhân dân, bất bình với sự nhiễu nhương của thời cuộc mỗi ngày một nghiêm
trọng ở thế kỷ XVIII đã liên tiếp dâng khải phản ánh tình tệ ở các bộ, các xứ
và đề xuất những suy nghĩ, những chính sách nhằm giảm nhẹ đến một mức nào đó sự
bóc lột, áp bức đối với nhân dân nhưng hầu hết không được thi hành.
Học giỏi, đỗ cao, bước lên bậc thang danh vọng, số đông các tiến sĩ -
những người trí thức trong xã hội phong kiến, đã tiếp thu sâu sắc giáo lý của
Tứ thư, Ngũ kinh dần dần đi vào cuộc sống vị kỷ.
Đối với vua chúa, đạo đức của họ là trung thành mù quáng.
Song chữ “trung” cho đến lúc này đã không còn mang đầy đủ ý nghĩa như
trước. Họ trung thành vì quyền lợi của họ gắn bó chặt chẽ với tập đoàn thống
trị Lê - Trịnh và chỉ trung khi có quyền lợi. Vì vậy ở thế kỷ XVII - XVIII,
thay vì trung với vua, kẻ sĩ lại trung với chúa bởi chúa mới là người có thực
quyền, bổng lộc từ chúa mà ra. Rồi đến lúc chúa gặp nạn thì xung quanh không
còn được mấy người tận trung theo phò tá. Đứng vào hàng ngũ quan lại, các tiến
sĩ bắt đầu đi vào con đường cậy cục, cầu cạnh, xu nịnh bề trên, tham ô, hoạch
họe, vơ vét dân lành. Phẩm chất, cốt cách kẻ sĩ của họ dần bị biến chất, mục ruỗng.
Tính chất hình thức của học tập và thi cử thời Lê - Trịnh đã
đẻ ra nhiều quan lại bất tài vô tướng, cai trị yếu kém khiến cho cuộc sống dân
nghèo lao đao, khốn khó và đàn áp trừng phạt nếu ai có ý định phản kháng, chống
đối.
Đối với việc quốc gia, họ thường tỏ ra bất lực, cứ bám lấy
câu chữ thánh hiền mà ít có suy nghĩ sáng tạo. Trước bao nhiêu tệ nạn trong xã
hội, đa số các quan - tiến sĩ cũng giống đám quan lại đương thời đều thực hiện
phương châm “mũ ni che tai”, phận ai nấy lo, mạnh ai nấy làm.
3. So với các thời trước và sau Lê - Trịnh, con số 727 tiến sĩ là một con số
khá lớn, vậy mà triều Lê - Trịnh vẫn không thể hưng thịnh, trái lại ngày càng
tụt dốc. Đó là do “hiền tài” ở thời kỳ này mạnh về số lượng những yếu về
chất lượng. Hầu hết các sản phẩm của Đình thí nói riêng và cả nền giáo dục thi
cử phong kiến nói chung đều bị “lỗi” không phát huy được tác dụng. Các
tiến sĩ khi ra làm quan đa số hành xử theo thời thế mà không theo học thuyết
Nho giáo. Vậy cũng có nghĩa kì thi Đình đã không đem lại hiệu quả, không thực
hiện được vai trò là kì thi cấp nhất chọn lọc ra những nhân tài cho đất nước.
1. Ngay từ thời Lý, năm 1052, đã xuất hiện kì Điện thí do nhà nước tổ
chức và nhà vua trực tiếp ngự ra hiên đặt câu hỏi thi cho các sĩ tử trong cả
nước về tụ tập ở sân điện. Dần dần trải qua các triều Trần, Hồ, Lê sơ, thi Đình
không còn tồn tại như một khoa thi riêng rẽ mà trở thành cấp thi tối cao trong
hệ thống ba cấp thi: Hương - Hội - Đình thuộc khoa thi tiến sĩ. Đặc biệt dưới
thời Lê sơ, thi Đình đã hoàn chỉnh về quy chế, phép thi, bộ phận coi thi, chấm
thi và đầy đủ, long trọng về mặt ân điển. Nhờ vậy, thi Đình đã làm tròn chức
năng là cấp thi cuối cùng và cao nhất kiểm định lần cuối chất lượng của sĩ tử
trước khi đưa họ gia nhập vào bộ máy quan trường.
Đến thế kỷ XVII - XVIII, những thay đổi của thời cuộc đã đặt
thi Đình vào một trường thử thách mới.
2. Sự thắng thế của chúa Trịnh đã mở ra một cục diện chưa
từng có trong lịch sử Việt Nam:
Chúa nắm thực quyền, Vua giữ hư vị. Thể chế vua Lê - chúa Trịnh với sự yếu thế
của vua Lê và sự áp chế, lộng hành của chúa Trịnh chi phối mọi hoạt động, cách
cư xử, động thái của các quan lại. Mặt khác, tương ứng với thể chế đó là hai hệ
thống quan lại tồn tại song song tạo nên một cơ cấu chính quyền cồng kềnh, đồ
sộ.
Sự hưng khởi của nền kinh tế hàng hóa ở thế kỷ XVII - XVIII
làm phát triển tính tư hữu cá nhân, hình thành tính tự tư tự lợi. Hệ thống tư
tưởng, đạo đức xã hội theo tinh thần Nho giáo chịu sự tác động của kinh tế hàng
hóa làm thay đổi một số chuẩn mực, quy tắc mà có thời tưởng chừng như bền chặt
không gì lay chuyển được.
Những nhân tố mới xuất hiện trong trường chính trị, kinh tế -
xã hội thế kỷ XVII - XVIII đã tác động liên tục đến kì thi Đình làm nảy sinh
một số vấn đề đòi hỏi thi Đình phải đáp ứng để có thể tiếp tục giữ vai trò một
kì thi ở cấp cao nhất trong khoa thi tiến sĩ. Đó là:
- Thi Đình phải được tiến hành nghiêm túc, cẩn mật, kiểm tra,
giám sát chặt chẽ nhằm ngăn chặn mọi mưu gian để những người đỗ kì thi Đình đều
là người có thực lực.
- Thi Đình phải được tổ chức thường xuyên nhằm cung ứng đầy
đủ, kịp thời cho bộ máy quan liêu ngày càng phình to.
- Thi Đình phải chọn ra được những kẻ sĩ có lòng trung thành
với vua Lê, tận tâm tận lực phò tá nhà vua phục dựng lại quyền lực thực sự, đưa
chúa về đúng cương vị của kẻ bề tôi.
- Thi Đình phải chọn ra được những người tài giỏi, có đạo đức
để thanh lọc đội ngũ quan lại, là chỗ dựa vững chắc cho triều đình, bảo vệ cuộc
sống ấm no cho dân, phát triển đất nước.
3. Trong bối cảnh của thế kỷ XVII - XVIII, các vua Lê, chúa
Trịnh đã tổ chức thường xuyên, liên tục các kì thi Đình nói riêng và các khoa
thi tiến sĩ nói chung. Thông thường thi Đình sau thi Hội khoảng 1, 2 tháng, ai
đỗ thi Hội thì vào tham dự thi Đình. So với thời Lê sơ, số lượng người lấy đỗ
thời Lê - Trịnh ít hơn, do vậy các sĩ tử phải tranh đua quyết liệt với nhau.
Thi Đình là một kì thi độc lập và hoàn toàn tách khỏi thi
Hội, có thời gian thi, địa điểm thi riêng, có đầy đủ các bộ phận coi thi, chấm
thi, bảo vệ. Học tập các thời trước, nhất là thời Lê sơ, thi Đình thời Lê -
Trịnh vẫn giữ nguyên phép thi (thi một bài văn sách), bộ phận quan coi thi,
chấm thi (gồm vua, đề điệu, giám thí, tri cống cử, độc quyển) nhưng đại để,
trên hầu hết các mặt ít nhiều đều có sự thay đổi khác trước do tác động của
trường kinh tế - xã hội mà nó đang hiện tồn. Ảnh hưởng của chế độ chính trị -
xã hội đến cách ứng xử của con người, đến giáo dục làm nảy sinh nhiều dạng tiêu
cực trong thi Hương, thi Hội đã lây lan đến tận kì thi Đình.
So với các triều đại trước, ân điển của triều đình Lê - Trịnh
giành cho những người đỗ tiến sĩ có phần cao hơn, trọng hậu hơn, thậm chí hơn
cả thời Lê sơ - vốn được coi là đã đủ đầy về mặt ân điển. Mục đích của vua Lê -
chúa Trịnh cũng là nhằm thể hiện ân đức của triều đình, sự coi trọng của nhà
nước đối với nhân tài của đất nước, mặt khác có ý dùng chính sách đãi ngộ hậu
hĩnh để thu hút người tài khắp nơi trên đất nước về phục vụ cho triều đình, cho
đất nước. Tổng cộng chính quyền Lê - Trịnh đã tổ chức 65 kì thi Đình nói riêng
và 65 khoa thi tiến sĩ nói chung, “tinh tuyển” được 727 tiến sĩ, trong
đó có 712 người gia nhập vào bộ máy quan trường.
4. Thực tế, toàn bộ trường chính trị, kinh tế - xã hội thế kỷ
XVII - XVIII đã mâu thuẫn với hệ tư tưởng Nho giáo: Vận mệnh của ngôi Vua do
Chúa nắm giữ, nông dân nổi dậy như ong, đạo thống không được tôn trọng, kỷ
cương phép tắc luân thường đảo lộn… Để ổn định trật tự xã hội thì con đường
hiệu quả nhất đối với nhà Nho là ra làm quan.
Trong những tiến sĩ ra làm quan thời Lê - Trịnh thỉnh thoảng vẫn
xuất hiện các bậc trung thần, tiết nghĩa; các bậc hiền lương, liêm khiết, chính
trực; các bậc hiền tài luôn ôm ấp hoài bão trị nước an dân, ổn định xã hội,
chấn hưng đất nước. Song chính tình trạng vua giữ hư vị, chúa giữ thực quyền đã
làm cho các quan - tiến sĩ lúng túng, thụ động không biết nên hành xử ra sao.
Quyền cao chức trọng nhưng chẳng mấy ai thực hành được đạo “trung quân”.
Dường như tất cả đều quan niệm thông qua việc thờ chúa để thờ vua và xem điều
bất thường có một không hai trong lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam ấy
là điều bình thường, hiển nhiên.
Chẳng lo lắng đến sự đổi thay của thế đạo chỉ lo sống theo
thời thế, đa phần các tiến sĩ một khi đã bước chân vào hàng ngũ quan lại đã
không còn biết rèn giũa, trau dồi phẩm hạnh, tư cách của kẻ sĩ làm quan. Quan
lại là trụ cột của triều đình, một khi hệ thống cột đỡ bị hư hỏng, mục nát thì
chính quyền đó sẽ nhanh chóng bị sụp đổ và thực tế là chính quyền Lê - Trịnh đã
bị chôn vùi trong cơn bão táp của phong trào nông dân khởi nghĩa Tây Sơn.
MỤC LỤC
* Từ đây trở đi, chúng tôi sẽ dùng từ “quan - tiến sĩ” để chỉ
những viên quan xuất thân từ tiến sĩ.
Young Be A sưu tầm,chỉnh sữa
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét
Nhận xét